حال به بررسي اين مواد پس از ورود به بدنمان مي پردازيم . اما قبل از توضيح به نكته ي زير توجه كنيد .
غذا : غذا براي رفع نياز هاي سلول ها خورده مي شود . اما غذايي كه مصرف شده به همان شكل قابل استفاده نمي باشد و فايده اي براي ان ها ندارد . از اين رو عمل گوارش انجام مي شود و همان طور كه از نام فصل پيدا است علاوه بر برسي غذا ها در بدن به توضيح اين عمل مي پردازيم .
به زير نگاهي بيندازيد .
مواد ضروري براي بدن مواد موجود در غذاهاي روزانه
زياد كم زياد كم خيلي كم
اب ويتامين پروتئين اب امينواسيد
امينواسيد مواد معدني كربوهيدرات ويتامين اجزاي ليپيد
قندهاي ساده ليپيد قندهاي ساده
اجزاي ليپيد مواد معدني
حال كه با اين مواد اشنا شديد به ساختمان دستگاه گوارش مي پردازيم .
گوارش
دستگاه گوارش از دو بخش لوله ي باريك (دهان ،حلق ، مري ، معده ، روده ي باريك ، روده ي بزرگ و مخرج و غدد گوارشي تشكيل شده است ) كه در ادامه با تصاويري جذاب به بررسي هر كدام از اعضا مي پردازيم .
مراحل گوارش
مراحلي كه بايد انجام شوند تا مولكول غذا ها شكسته شده و به طور مورد استفاده ي سلول در ايند عبارت اند از :
۱ . دريافت غذا توسط دهان و بلع ان ( همان خوردن مودمان )
۲ . حركت غذاي خورده شده در لوله ي گوارشي ، در طول اين حركت فرايند هاي زير انجام مي شوند:
الف ) هضم يا شكسته شدن غذا توسط فرايند هاي مكانيكي و شيميايي .
ب ) جذب مواد غذايي هضم شده
ج ) دفع مواد غير قابل جذب از لوله ي گوارش
همان طور كه در بالا ذكر شد اينك به بررسي اندام هاي مختلف دستگاه گوارش مي پردازيم .
۱ . دهان
از لب ها ، كام و زبان تشكيل شده است . لب ها در هنگام جويدن كمك مي كنند تا غذا بين دندان هاي بالا و پايين نگه داشته شوند و همچنين در صحبت كردن هم نقش دارند . در انتها ي كام هم زبان كوچك اويزان است .
2 . زبان
زبان ماهيچه هاي مختلفي دارد كه بعضي از ان ها براي حركت كردن غذا استفاده مي شوند . بعضي نيز براي بلعيدن و بعضي براي صحبت كردن كار برد دارند . روي زبان جوانه هاي چشايي وجود دارد كه مسئليت ان ها درك هضم غذا است .
3 . غدد بزاقي
بزاق توسط سه جفت غده ي بزاقي و تعدادي غده ي كوچك دهاني ترشح مي شود . بزاق داراي 5/99 درصد اب و 5/0 درصد مواد محلول در اب است . اب موجود در بزاق به حل شدن غذا ها كمك مي كنند . به اين ترتيب مزه ي ان ها توسط جوانه هاي چشايي درك مي شود . انزيم ها هم موادي هستند كه در تغييرات شيميايي غذا ها نقش دارند و مهم ترين انزيم شناخته شده تا به الآن اميلاز بزاقي است كه مي تواند كربوهيدرات ها را به قند هاي ساده تجزيه كند . نوع ديگري از انزيم ها در بدن ما وجود دارد كه وظيفه ي ان ها در تجزيه ي باكتري هاست و به ليزوزيم معروف اند .
۴. دندان ها
دندان ها يكي از مهم ترين بخش هاي دستگاه گوارش اند و به كمك ماهيچه هاي ديواره ي لوله ي گوارش در انجام تغييرات فيزيكي نقش دارند . هر دنداني از سه بخش اصلي تشكيل شده است .
الف ) تاج : قسمت خارجي دندان است .
ب ) ريشه : يك يا چند زائده دارد كه در درون لثه قرار دارند .
ج ) گردن : بين تاج و ريشه دندان در نزديكي لثه قرار دارد . روي سطح دندان را ماده اي به نام مينا پوشانده است . زير مينا كه سخت ترين ماده در بدن ما مي باشد ، عاج قرار گرفته است . درون تاج دندان مغز دندان قرار دارد كه حاوي رگ هاي خوني ،اعصاب و رگ هاي لنفي است . از مغز دندان به سمت ريشه دندان كانال ريشه قرار دارد . هر كانلا حاوي رگ هاي خوني و رگ هاي لنفي و اعصاب است . انسان ها داراي دو نوع دندان هستند . يكي كه دندان هاي شيري است كه از ۶ ماهگي در مي ايند و تا به ۲۰عدد مي رسند . اين دندان ها در ۶ سالگي تا ۲۱ سالگي مي افتند و نوع دوم دندان هاي انسان كه به دائمي معروف اند جايگزين ان ها شده و تا به ۳۲ عدد مي رسند .
۵ .حلق
حلق بخشي از دستگاه گوارش است كه به دهان ، مري و ناي راه دارد . هنگام بلع غذا ،زبان كوچك ،راه بيني و دريچه ي ناي ،راه ناي را مي بندد تا غذا وارد ناي نشود و به مري برود تا اعمال گوارش در ان انجام شده و به صورت مورد استفاده ي سلول در ايد .
۶ .مري
مري ساختار لوله مانندي دارد كه از حلق اغاز شده و تا معده ادامه مي يابد . ديواره ي مري داراي دو ماهيچه ي طولي و حلقوي است . انقباضات غير ارادي اين ماهيچه ها غذا را به سمت معده مي راند . ماهيچه هاي مري در بالاي لقمه ي غذايي بلعيده شده ، منقبض مي شوند و ان را به طرف پايين فشار مي دهند . اين نوع حركات به حركات كرمي شكل معروف اند . حركات كرمي شكل ، غذا و مواد دفعي را در طول لوله ي گوارش به طرف جلو مي رانند . بين مري و معده ماهيچه هايي وجود دارند كه با تنگ و گشاد شدن ،ساختار دريچه مانندي ايجاد مي كنند . پس از ورود غذا به معده ،اين ماهيچه ها تنگ شده و از بر گشت غذا به داخل مري جلوگيري مي كنند .
۷ . معده
ديواره ي معده داراي غدد مختلفي بوده كه مخاط ، چندين انزيم مختلف و ۲ ليتر كلريد اسيد (HCI) ترشح مي كنند . اسيد معده باعث كشته شدن بسياري از ميكروب هاي موجود در غذا مي شود و محيط مناسبي براي فعاليت انزيم ها در معده فراهم مي كند . هضم پروتئين در معده شروع مي شود . انزيم پپسين كه در معده وجود دارد ، پروتئين ها را شكسته و ان ها را به قطعات كوچك تر تبديل مي كند . در معده ي شير خواران انزيمي به نام رنين وجود دارد كه در شير اثر گذاشته و مايع پنيري شكلي مي سازد كه از خروج سريع شير از معده جلوگيري مي كند .
۸ . روده ي كوچك
اندامي كه بعد از معده در گوارش غذا نقش مهمي را دارد روده ي كوچك است . بين معده و روده ي كوچك نيز ساختار دريچه مانندي وجود دارد كه از ورود يك بباره ي شيره ي معده به روده ي باريك جلوگيري مي كند . بيش تر هضم و جذب غذا در روده ي كوچك اتفاق مي افتد و روده ي كوچك در اين كار از شيره ي روده ،شيره ي صفرا و لوزالمعده كمك مي گيرد . قطر اين روده ۵/۲ سانتي متري بوده و طول ان حدود ۶ متر و نيم است . در سطح روده ي باريك چين خوردگي هايي وجود دارد كه باعث افزايش سطح ان مي شوند . اين چين خوردگي ها همان طور كه در كتاب درسي نيز به ان اشاره شد پرز ناميده مي شود. ديواره ي اين پرز ها بسيار نازك است و فقط يك لايه سلول دارد . سلول هاي ديواره ي پرز ها بر جستگي هاي كوچك تري به نام ريز پرز دارند . غذا هاي جذب شده وارد رگ هاي پرز ها مي شوند . البته علاوه بر اين رگ ها در دهان معده و روده ي بزرگ هم به مقدار كمي عمل جذب انجام مي شود . براي دانش اموزاني كه در اين مورد علاقه دارند بايد ذكر كنيم كه حدود ۹۰ درصد جذب توسط روده ي كوچك و به وسيله ي رگ هاي ان و ۱۰ درصد باقي مانده در دهان و معده و روده ي بزرگ اتفاق مي افتد .
۹ . لوزالمعده
غده ايست كه در پشت معده قرار گرفته و ترشحات ان از طريق يك مجرا به ابتداي روده ي كوچك مي ريزد . لوزالمعده از دو دسته سلول تشكيل شده است : دسته هورمون هايي كه براي تنظيم قند خون ترشح مي كنند و دسته ي دوم شيره ي لوزالمعده را ترشح مي كنند . لوزالمعده براي تجزيه ي كربوهيدرات ها ،پروتئين ها ،چربي ها و اسيد هاي نوكلئيك ،انزيم هاي ويژه اي دارد .
۱۰ . كبد
كبد يكي از اندام هاي مهم در بدن مي باشد . از كار هايي كه كبد انجام مي شود مي توان ذخيره كردن مواد غذايي و كنترل سوخت و ساز بدن اشاره كرد . سلول هاي كبدي مايعي به نام صفرا را ترشح كرده كه در ادامه به ان مي پردازيم . اين ماده پس از توليد در كبد وارد كيسه ي صفرا شده و در ان ذخيره مي شود .
۱۱ . كيسه ي صفرا
جزيي از كبد بوده كه در زير ان قرار دارد و صفرا را ذخيره و غليظ مي كند تا در زمان گوارش ان را به وارد روده ي كوچك كند . صفرا ماده ي سبز رنگي بوده كه تقريبا قليايي است و از اب ،نمك هاي صفراوي ،كلسترول ،رنگيزه و مواد ديگر تشكيل شده است . يكي از كار هاي مهمي كه صفرا انجام مي دهد اين است كه چربي ها را به صورت قطره هاي كوچك مخلوط با اب در اورده تا انزيم هاي تجزيه كننده ي چربي بتوانند روي ان اثر كنند .
۱۲ .روده ي بزرگ
اخرين قسمت لوله ي گوارش كه در جذب اب ، كمي موادمعدني و ويتامين ساخته شده به وسيله باكتري هاي مفيد از جمله B و K نقش دارد . وظيفه ي اصلي ان در كامل كردن جذب ،توليد مدفوع و خارج كردن مدفوع از بدن است . باكتري هاي موجود در روده ي بزرگ ،كربوهيدرات باقي مانده در مواد غذايي را تخمير كرده و گاز توليد مي كند . بعضي از پروتئين ها هم توسط اين باكتري ها تجزيه مي شوند .
ياداوري و نكته اي اضافه در مورد كبد
موادي كه از روده ي باريك جذب مي شوند ( به جز چربي ها ) به كبد مي روند . كبد بايد هر چه را كه از روده وارد خون شده كنترل كند . براي مثال اگر مقدار كربوهيدرات غذا زياد باشد كبد ان را به صورت گليكوژن ذخيره مي كند . همان طور كه در فصل قبل هم اشاره كرديم گليكوژن كربوهيدرات ذخيره اي در بدن جانوران است . اگر مقدار قند موجود در بدن زياد تر از ان باشد كه كبد ان را به صورت گليكوژن ذخيره كندان را به صورت ليپيد ذخيره مي كند . ليپيد اضافه در نقاط مختلف بدن مثل شكم و پهلوها جمع مي شود .
خلاصه ي فصل
شكسته شدن مواد غذايي و تبديل ان ها به مولكول هاي قابل استفاده براي سلول هاي بدن گوارش نام دارد .
دستگاه گوارش مجموعه اي از اندام هايي است كه در گوارش غذا ها نقش دارند .
اندام هاي گوارشي را مي توان به دو گروه عمده : اجزاي تشكيل دهنده ي لوله ي گوارش و ساير قسمت ها ،شامل غدد گوارشي و ساختار هاي كمكي تقسيم كرد .
دهان ،محل ورود غذا به لوله ي گوارشي است .
زبان ، غذا را تا دهان حركت داده ، با بزاق مخلوط شده و به بلع ان كمك مي كند . مزه ي غذا توسط جوانه هاي چشايي روي زبان درك مي شود .
بزاق مايعي است كه توسط سه جفت غده بزاقي و تعدادي غده ي كوچك دهاني ترشح مي شود .
بزاق داراي چندين انزيم از جمله اميلاز بزاقي و ليزوزيم است .
افراد بالغ داراي ۳۲ دندان هستند كه هر كدام از سه بخش اصلي تاج ، گردن و ريشه دندان تشكيل شده اند .
حلق ، منطقه اي از لوله ي گوارشي است كه به دهان ، مري و ناي راه دارد و بلع غذا در ان جا صورت مي گيرد .
مري ، ساختار لوله مانندي است كه از حلق شروع شده ، تا معده ادامه مي يابد و با حركات دودي ، غذا را به معده مي ساند .
شيره ي گوارشي درون معده شامل كلريد اسيد ، مخاط و چند انزيم از جمله پپسين (تجزيه كننده ي پروتئين ها ) و رنين (موثر بر روي پروتئين شير در معده ي نوزادان ) است .
بعد از معده ، روده ي كوچك قرار داردكه مكان اصلي هضم و جذب مواد غذايي است .
هضم شيميايي در روده ي كوچك توسط ترشحات روده ي كوچك ، لوزالمعده ، كبدو كيسه ي صفرا انجام مي شود .
شيره ي لوزالمعده حاوي انزيم هايي براي تجزيه ي كربوهيدرات ها ، پروتئين ها ، چربي ها و اسيد نوكلئيك است .
سلول هاي كبدي مايعي به نام صفرا توليد مي كنند كه پس از توليد ، وارد كيسه صفرا شده و در ان جا ذخيره مي شود .
صفرا مايعي سبز رنگ و قليايي كه حاوي اب ،نمك هاي صفراوي ، كلسترول ،رنگيزه و مواد ديگر است . صفرا چربي ها را به صورت قطره هاي كوچك مخلوط با اب در مي اورد تا انزيم هاي تجزيه كننده چربي بتوانند روي ان اثر كنند .
در روده ي بزرگ ، جذب مواد غذايي كامل شده و مدفوع توليد و خارج مي شود . اب و ويتامين هاي B و K در روده ي بزرگبه همراه مواد معدني جذب مي شوند .
( )